Ten geleide

Enige tijd geleden verspreidden de mensen van het initiatief Zwarte Piet is Racisme een afbeelding van Zwarte Piet waarop zijn eigenschappen en attributen nader verklaard werden. De roe, de zwarte schmink, de krulpruik, de jutezak; alle werden ze in een geschiedkundig kader geplaatst waaruit zou moeten blijken dat Zwarte Piet niet meer van deze tijd is. De attributen toonden volgens de mensen achter Zwarte Piet is Racisme aan dat zwarte piet die een kopie is van een in de VOC-periode gebruikelijk slaventype. Zwarte Piet is dan ook racistisch en zou moeten verdwijnen.

Voor mijn boek Zwarte Piet: Discriminerend of Fascinerend? (klik hier v oor meer informatie over het boek) heb ik literatuuronderzoek gedaan. Aan de hand van de daaruit geputte gegevens heb ik de bevindingen van de afbeelding mensen kritisch tegen het licht gehouden en gekeken of de attributen inderdaad zijn wat ze volgens deze mensen zijn, en hoe racistisch die zijn.

Ziehier de afbeelding in kwestie:

De beweerdelijk racistische attributen van Zwarte Piet

Zwarte pruik

Over het haar van Zwarte Piet beweert Zwarte Piet is Racisme in een blijkbaar moeizaam geschreven zin dat diens haar niet "normaal" zou zijn: "Alleen bestempelt het haar van anderen al dat wat niet herkend wordt als normaal". Dat klopt, Zwarte Piet is abnormaal: hij is een mythische figuur uit een andere tijd. Als hij normaal zou zijn, is het sprookje weg.
Vervolgens wordt er gerefereerd aan een gang door de schoorsteen: "Daarnaast de structuur van iemands haar verandert niet wanneer die door een schoorsteen gaat." Dit behoeft enige uitleg, waarbij we alvast op de zaken vooruitlopen door in te gaan op het zwarte gezicht van Piet.

Want volgens het volksgeloof dankt Zwarte Piet sinds jaar en dag zijn uiterlijk aan zijn gang door de schoorsteen. Als kinderen hun ouders vragen: "Waarom is Zwarte Piet zo zwart?", krijgen zij steevast ten antwoord: "Omdat hij door de schoorsteen gaat, en daar zit allemaal roet in." Het gaat hier echter vooral om een verklaring achteraf. In de sinterklaasfolklore is de oorsprong van de roetvermomming namelijk niet meer bekend. Een kenmerk van folklore is dat mensen bepaalde gebruiken aan elkaar doorgeven zonder dat ze weten wat de oorspronkelijke betekenis ervan is. Zwarte Piet is namelijk niet zwart van de schoorsteen, maar van zijn identiteit als figuur uit het Dodenrijk. In onze folklore geldt de zwarte sinterklaasbegeleider als een zeer oud overblijfsel van figuren met zwarte gezichten, waarvan Zwarte Piet, maar ook Schmutzli in Zwitserland, Knecht Ruprecht in Duitsland, Hans Trapp in de Elzas, Krampus in Oostenrijk en vele andere begeleiders van Sint-Nicolaas parallelle verschijnselen zijn. Zij komen voort uit een oud Europees gebruik waarbij extatische groepjes mannen met roetvermomming of met maskers op, en met roeden in de hand de Wilde Jacht in een rite nabootsten. Die Wilde Jacht, ook het Wilde Heir genoemd, bestond uit gesneuvelde krijgers – vaak zwart, omdat zwart de kleur van de Onderwereld was. Dit Wilde Heir werd aangevoerd door een godheid naar wie Sinterklaas in onze voorchristelijke folklore is omgevormd: het is Wodan – van wie de huidige Sinterklaas wel heel veel weg heeft. Klik voor meer informatie over deze rijke geschiedenis op deze snelkoppeling. De bewering dat Zwarte Piet zijn uiterlijk dankt aan de gang door de schoorsteen is dus historisch onhoudbaar.

Dit betekent echter niet dat we het belang van de schoorsteen voor de Sinterklaasviering moeten ontkennen: in het wereldbeeld van onze Germaanse voorouders stond het huis via de schoorsteen in verbinding met de godenwereld. Wodan en het Wilde Heir bezochten de mensen via de schoorsteen, waar zij offers aannamen. Het hooioffer was een belangrijke gift van de mensen aan de goden. Thans wordt dit nog steeds, naast een wortel, aan het paard van Sinterklaas bij de open haard 'geofferd'. Overigens is het paard van Sinterklaas altijd een schimmel, zoals Wodans achtbenige ros Sleipnir dat ook was. Op Sleipnir scheerde Wodan door de hemel, over de daken, de huizen in, en er weer uit. Sinterklaas doet dat ook.

Zwarte Piet is Racisme heeft dus ten dele gelijk: Zwarte Piet heeft geen krullen van de schoorsteen. Maar dat hoeft niets met racisme te maken te hebben. Op een gegeven moment wisten de Amsterdammers waarschijnlijk niet meer wat die zwarte schim met zijn roe en zijn zak was, die ze in december her en der in Nederland als Sunderklaas, Zunnekloas, Zwarte Pieter en Zwarte Klaas aantroffen. In de negentiende eeuw vergeleken zij Piet dan met een neger, van wie men zich een gemakkelijker voorstelling kon maken, aangezien negers in een grote stad als Amsterdam een vertrouwder straatbeeld dan een roetzwarte duivelsfiguur uit het verleden geworden waren. Vervolgens verbreidde de tropische vorm van de zwarte sinterklaasbegeleider zich vanuit Amsterdam naar de rest van Nederland. In Duitsland heeft zich iets soortgelijks voorgedaan, waar in een boekje uit 1803 (of eerder) de Duitse Knecht Ruprecht gemakshalve een 'Neger' genoemd werd. Zwarte Piet heeft echter meestal geen negerhaar - d.w.z. kroeshaar - maar krullen.


'Negerzwarte' schmink

De wat knullig geschreven zin op de afbeelding over plantages, negers en slaven behoeft ook enige nuancering. Wederom heeft Zwarte Piet is Racisme gedeeltelijk gelijk: inderdaad, Zwarte Piet is niet zwart van het roet. Althans, niet van aangebracht roet. We zouden ervan kunnen uitgaan dat het zwart van de Onderwereld een vorm van zwartgeblakerd-zijn is. Vooral onder invloed van het Christendom werd de Onderwereld - de Hel - aan de Bijbelse vuurzee in het infernum gelijkgesteld kunnen worden, waar vuur en zwavel niet alleen de duivel maar ook de verloren zielen zwart blakeren.

Maar met plantages en negers heeft het allemaal niets te maken. Het is waar dat in de twintigste eeuw Zwarte Piet ook bruine verschijningen kende. De oorzaak hiervan is behoorlijk triviaal: acteur Piet Römer, die op televisie Zwarte Piet vertolkte, merkte dat zijn mimiek niet overkwam als zijn gelaat zwart was. Dus maakte hij dat bruin. Wat hij waarschijnlijk niet besefte, was dat hij daarmee Zwarte Piet een etnische figuur maakte in plaats van een pik-, roetzwarte sinterklaasbegeleider. Ik vind dat dit snel hersteld moet worden: Zwarte Piet moet zwart zijn, en niet bruin zoals negers dat zijn.

Zoals gezegd dateert het gebruik van de roetvermomming tijdens Sinterklaas van de voorchristelijke periode, en gaat het dus vele eeuwen aan de koloniale tijd vooraf. De zwartheid van Zwarte Piet kan dus geen racistische herkomst hebben, mede daar onze Germaanse voorouders destijds nog nooit zwarte mensen gezien hadden.

Voorts wordt er op de afbeelding over een curieus verschijnsel, blackface, gesproken. Er staat, in een ietwat ongelukkige zin: "In Amerika wordt het schminken van jezelf om je op een slaaf gemaakte, of nakomeling daarvan, te laten lijken blackface genoemd en als racistisch erkend."

"Blackface"? Blackface was een Amerikaanse, door blanken opgevoerde karikatuur van een zwarte katoenplukker of andersoortig zwarte volksfiguur. Een blanke zanger schminkte zijn gelaat dan zwart - behalve de huid rond zijn mond, om te bewijzen dat hij eigenlijk blank was - en zong dan negerliedjes en speelde zijn rol. Dit leidde tot komisch vermaak op de voor blanken gereserveerde podia in het Zuiden van de Verenigde Staten. Negers mochten niet in die theaters komen; zwart geschminkte blanken wel. Hebben wij hier, zoals in de VS, opgelegde rassensegregatie gekend?

In de film The Jazz Singer (1927) speelt Al Jolson regelmatig een Blackface. Dit soort amusement en de daaraan gekoppelde herinneringen aan de typisch Amerikaanse rassensegregatie zijn ons in de Lage Landen echter wezensvreemd.

Neen. Blackface is een onlosmakelijk deel van het Amerikaanse collectieve geweten. Hier, in de Lage Landen, is Blackface ons echter wezensvreemd. Zulke Amerikaanse folklore komt meestal via Amerikaanse films tot ons, maar zal niet aanslaan. Daar is het misschien te specifiek Amerikaans voor.

Zwarte Piet en Blackface hebben totaal verschillende oorsprongen.
En zo veel lijken ze niet op elkaar: Blackface heeft kroeshaar, maar Zwarte Piet heeft krullen; Blackface heeft niets om de lippen, maar Zwarte Piet is daar gewoon geschminkt; Blackface heeft geen oorringen in, maar Zwarte Piet wel; Blackface draagt een vrij modern pak, Zwarte Piet een zeventiende-eeuws pagepak. De enige overeenkomst is dat ze door blanken uitgebeeld worden, en dat mag kennelijk niet.

De meeste Nederlanders hebben echter nog nooit van Blackface gehoord. Gelukkig maar, want de vergelijking met een figuur uit de Amerikaanse segregatie- en slavernijgeschiedenis zou Zwarte Piet onnodig stigmatiseren (en stigmatisering is precies wat de tegenstanders beogen - het gaat tegenwoordig immers vooral om beeldvorming in plaats van feiten). Het erbij halen van Blackface in de Zwarte Pietendiscussie is dus een staaltje van het opvoeren van een verzonnen herinnering. Kortom, letterlijk een vergezocht argument.

In Amerika word je als racistisch gezien als je jezelf naar een slaaf of nakomeling daarvan schminkt. Dat kan best, maar deze wetenswaardigheid is irrelevant in zake de Sinterklaasfolklore in Nederland en Vlaanderen, aangezien slavernij en negers aan de ene kant en Zwarte Piet aan de andere kant twee verschillende verschijnselen zijn.



Rode lippenstift

Ook hier hebben de critici een punt: lippen worden niet rood van een tocht door de schoorsteen. Maar rode lippen hebben evenmin iets met racisme te maken.

Ik weet niet wat men bedoelt met dikke lippen, maar het lijkt mij voor de Zwarte Pietvertolkers fysiek ondoenlijk in de aanloop naar 6 december bij zichzelf dikke lippen aan te brengen, om die met ingang van 6 december weer tot normale proporties terug te (laten) brengen. Ik heb dan ook nog nooit zwarte pieten met opgespoten of anderszins voor de gelegenheid opgezwollen lippen gezien, en al helemaal niet bij de intocht van Sinterklaas in Amsterdam. Dit lijkt mij een zinloos argument van mensen die iets in Zwarte Piet willen zien dat er niet is. Zwarte Pietvertolkers hebben geen dikke lippen. Het is wel zo dat reclamebureaus Zwarte Piet op een overdreven negroïde manier, voorzien van dikke lippen, e.d., afbeelden. Dat kan, begrijpelijkerwijs, irritant zijn voor negroïde personen in Nederland. Maar de fantasie van tekenaars is feitelijk iets anders dan de manier waarop mensen zelf Zwarte Piet vertolken.

Zwarte Piet heeft wel rode lippen. Netjes met lippenstift roodgemaakt, en als het goed is niet te ver eroverheen. Enkelingen brengen de lippenstift te groot, ook buiten de lippen aan. Het is beter als die enkelingen daarmee ophouden. Want zulke lippen zouden inderdaad, mits Zwarte Piet als een neger wordt beschouwd, aan een stereotypering van negers kunnen bijdragen. Niet doen.

Verder is het netjes aanbrengen van rode lippenstift echter onschuldig. Ik weet niet goed wat er mis is met rode lippenstift. Hebben negers rode lippen?

De Zwitserse Schmutzli heeft vaak ook rode lippen

Neen, die zijn roze of bruin. Zwarte mensen (van wie er maar weinigen echt zwart zijn) hoeven zich dus niet zo met Piet te vergeleken te voelen.
En vertolkers van Schmutzli, de Zwitserse evenknie van Zwarte Piet die eveneens Sinterklaas begeleidt, brengen ook vaak rode lippen aan. Zie links. Daarnaast is ook Schmutzli pikzwart, zoals het ook andere midwinterfiguren met hun wortels in de Germaanse mythologie van de Wilde Jacht betaamt. Zwarte Piet en Schmutzli komen – evenals vele andere zwarte en duistere begeleiders van Sint-Nicolaas – beiden uit een traditie die terug te voeren is op een voorchristelijke dodencultus. Bij het uitbeelden van de doden hoorde een zwarte kleur.

Bovendien: het rood verven van de lippen houdt geen verband met de kleur waarmee het gelaat geschminkt is. Pantomimespelers, pierrots en clowns - uitgebeeld met wit gelaat - hebben ook rood geverfde lippen. Het idee hierachter is dat rode lippen opvallen, en dat ze onderscheiden blijven van de rest van het geschminkt mombakkes. Zwarte Piet vormt hierop geen uitzondering.


Creooloorbellen

"Creool was de benaming voor iemand wiens voorouders van Afrikaanse komaf waren", staat er in deze grammaticaal niet helemaal correcte zin. De bewering is niet helemaal waar; je was een Creool als je geboren was in een kolonie. Je had dus ook blanke Creolen. Die namen vaak de pidgintaal over van de negerkindertjes, en vormden aldus hun variant op een creooltaal. Echter, een prototypische slaaf draagt ook in ons collectief geheugen dit soort oorringen.

Een gaper op een gevel in Amsterdam... met oorringen

Ze worden ook creooloorbellen genoemd. Het is mogelijk dat deze innovatie (in de negentiende eeuw zag je Zwarte Piet niet ermee rondlopen) aan Piet is toegevoegd door mensen die in hem een neger - of, exacter, een Moor - zien.

Dit soort exotistische, aan oriëntalistische kunstvoorstellingen ontleende kenmerken zie je wel meer in de publieke ruimte; op gevels van drogisterijen staan exotistische gapers met wrongen of tulbanden op het hoofd met ringoorbellen in. De Moor vormt nu eenmaal een onderdeel van onze vroege voorstelling van donkere mensen. Ook dat is niet "negatief stereotypisch", hooguit negentiende-eeuws prototypisch. Zoals het dragen van een kromzwaard, een wijde broek en een tulband ons prototypisch - zonder waardeoordelen - waren voor negentiende-eeuwse Ottomanen.
Het dragen van ringoorbellen tijdens de Zwarte Pietvertolking is een onschuldige variant op de oriëntalistische wijze waarop exotische mensen uitgebeeld werden. Wel prototypisch, niet stereotypisch.


Roe

Hoewel de roe in 1966 is afgeschaft, wordt "[a]nno 2012 [...] het beeld van de 'zwarte' als boeman nog steeds in stand gehouden", wordt er beweerd.
Hier heeft Zwarte Piet echter weinig mee te maken. De moderne Zwarte Piet is een kindervriend.

Maar de roe is grotendeels afgeschaft. Helaas!
De boeman met de roe is namelijk een beeld uit het voorchristelijk verleden waarover ik hierboven schreef. Hij wordt ook door sinterklaasbegeleiders gedragen uit landen die geen kolonies hadden, zoals Zwitserland. Met de roe plachten de groepjes extatische mannen - verenigd in mannenbonden - jongeren te petsen, om hun aldus vruchtbaarheid door te geven. Die leidde - hoopte men - tot geboorten. De roe is een vruchtbaarheidssymbool (roede is dan ook een ouder woord voor penis) en juist kindvriendelijk. Later is het ingezet om van Zwarte Piet een kinderschrikfiguur te maken, en dientengevolge helaas afgeschaft.

De roe is dus niet racistisch; zelfs niet omdat hij door een zwartgeschminkte figuur gedragen werd.


Jutezak

Hierover beweert Zwarte Piet is racisme dat de jutezak een koloniale geschiedenis heeft, en over strooigoed staat er: "Het strooigoed is dus een viering van de manier waarop onze staatskist werd gevuld".

Echter, evenals de roe wordt de zak ook door sinterklaasbegeleiders in landen als Zwitserland gedragen; en Zwitserland heeft nooit kolonies gehad. De mannen in de mannebonden, die de Wilde Jacht nabootsten, en uit wie dit sinterklaasgebruik voortkomt, petsten niet alleen de jongeren; ze wierpen hun ook noten en vruchten toe, bij wijze van vruchtbaarheidsgeschenk. Heden ten dage zijn de noten en vruchten in Nederland vervangen door peper- en kruidnoten en snoep, maar in Zwitserland gooit men nog met noten en vruchten.

Her en der zie je naast de roe ook de zak of een mand tijdens vergelijkbare midwinterfeesten verschijnen. Hierin werden kinderen meegenomen, bij wijze van kinderschrik. Evenals het Wilde Heir maken zij geraas, soms stelen zij dingen oudergewoonte (dat recht hadden zij). De mannenbonden ontvoerden ook jongeren die zij bij zich inwijdden. Het is aan dit gebruik dat volgens sommige volkskundigen de dreiging, dat stoute kinderen in de zak worden meegevoerd, herinneren. Het heeft dus niets te maken met de neger als boeman.


Pagepak

Een pagepak zou het pak zijn waarin tot slaaf gemaakte kinderen werden gestoken. Je zou het evengoed als een opsteker kunnen beschouwen: een page was namelijk een gezel van een ridder. Die eer viel enkel adellijke spruiten ten deel. Dus om nu een op een te zeggen dat dit pak hetzelfde was als wat zwarte kindslaven droegen is wat makkelijk.

Het is echter mogelijk dat onze negentiende-eeuwse voorouders, in hun pogingen de zwarte sinterklaasbegeleider een moderne buitenlaag te geven, grepen naar het beeld van een zwarte kindslaaf. Maar dat maakt Zwarte Piet nog geen kopie van een slaaf. Zijn zwarte kleur, de roe, de noten, de zak en zijn wild geraas doen toch echt denken aan een veel ouder verleden. De hedendaagse gestalte van Zwarte Piet is het gevolg van een gelaagd tot stand gekomen figuur, die al vele eeuwen in ons collectief geheugen elke winter zijn opwachting maakt.


Conclusie

Zwarte Piet heeft qua kleding kenmerken die doen denken aan die van een kindslaaf, evengoed aan een ridder in opleiding. Zijn attributen, gedrag en zwarte gezicht verraden echter een veel oudere, mysterieuzere geschiedenis. Zwarte Piet is niet racistisch, en is geen stereotypisch voorbeeld van een neger. Een kenmerk als de oorringen duidt hooguit op een prototypische (geen stereotypische) neger. Maar daar blijft het ook bij.

De critici van Zwarte Piet, en de mensen die deze afbeelding op deze wijze hebben becommentarieerd, zoeken spijkers op laag water. Zwarte Piet, zoals hij thans door Sinterklaasverenigingen, intochtcommissies en particulieren vertolkt wordt, hoeft dus niet veranderd te worden. Deze dierbare folklore is te oud en te bijzonder om over te leveren aan moderne, postkoloniale complexen.

Echter, het zijn de reclamebureaus die van Zwarte Piet vaak een overdreven negerachtige clown maken. Zij zouden hem met minder (overdreven) negroïde uiterlijkheden moeten afbeelden; niet meer die enorme, dikke lippen, niet dat kroezend maar het krullend kapsel, en Zwarte Pietvertolkers zouden ervoor kunnen kiezen Piet geen Surinaams accent te geven (voor zover ze dit al niet doen). En Zwarte Piet moet wel zwart blijven. Pikzwart. Onnatuurlijk roetzwart! En natuurlijk niet bruin - want zo'n kleur is bij van nature donkere mensen gebruikelijk, en zou de rasbehepten onder de critici - zoals bij Zwarte Piet is Racisme, die zelfs in de zak iets racistisch zien, alleen maar meer in de kaart spelen. Een bruine zwarte piet is geen zwarte piet.

Met een zwarte Zwarte Piet kunnen wij voortgaan met een traditie van vele, vele eeuwen. Laat ons dit oude feest toch vrijwaren van moderne, multiculturele frustraties en het, zoals onze voorouders dat deden, als goede Nederlanders en Vlamingen aan onze kinderen overdragen!

Marcel Bas
roepstem@hotmail.com



Geraadpleegde boeken:

Benoist, Alain de (1996). Les Traditions d'Europe, Nouvelle édition révisée et augmentée. Arpajon: Éditions du Labyrinthe

Farwerck, F.E. (1970). Noordeuropese mysteriën en hun sporen tot heden. Deventer: Ankh-Hermes

Graft, C. Catharina van de & Haan, Tj. W. R. de (1978). Nederlandse volksgebruiken bij hoogtijdagen. Utrecht: Prisma-boeken

Grolman, H.C.A. (1931). Nederlandsche Volksgebruiken. Kalenderfeesten, naar oorsprong en beteekenis. Zutphen: W.J. Thieme & cie

Schrijnen, Jos. (1915). Nederlandsche Volkskunde, eerste deel. Zutphen: W.J. Thieme & cie

Schwabe, Erich (1969). Schweizer Volksbräuche. Zürich: Silva Verlag

Ven, D.J. van der (jaartal onbekend). Ons eigen Volk in het Feestelijk Jaar. Kampen: J.H. Kok n.v.



Geraadpleegde webstekken

Boerma, N. (2015) Een voorloper van Jan Schenkman: een Kerstman met een zwarte knecht (1803). Webstek geraadpleegd op 20 november 2015.
http://www.meertens.knaw.nl/cms/nl/nieuws-agenda/nieuwsbrief/uitgelicht/144893-een-voorloper-van-jan-schenkman-een-kerstman-met-een-zwarte-knecht-1803

Helsloot, J. (2006) De oudst bekende naam van Zwarte Piet: Pieter-mê-knecht (1850). Webstek geraadpleegd op 1 december 2011.
http://www.meertens.knaw.nl/cms/nl/nieuwsbriefteksten/nieuwsbriefuitgelicht/143677-de-oudst-bekende-naam-van-zwarte-piet-pieter-me-knecht-1850

Is Sinterklaas de opvolger van Wodan? Webstek van Nederlands Heidendom, geraadpleegd op 1 december 2011.

Kleeschen: http://lb.wikipedia.org/wiki/Kleeschen

Zwart van Roet: Debat leidt tot roep om alternatieven voor Zwarte Piet. Webstek geraadpleegd op 1 december 2011.



Contact en bestelinformatie

De titel van het vermelde boek van Marcel Bas is Zwarte Piet: discriminerend of fascinerend? Het is verschenen bij Uitgeverij Aspekt, en is niet alleen voorzien van scherpe analyses, maar ook van uitgebreide bronverwijzingen en een uitgebreid notenapparaat. Voor vragen en/of om het boek te bestellen schrijft u naar zwartepietboek@gmail.com.

Opgesteld in december 2013, bijgewerkt in juli 2014.

Klik hier en hier voor een verdere weerlegging van beweringen dat Zwarte Piet een "negatief stereotype" van negers of een voortzetting van Blackface zou zijn, en lees waarom tegenstanders van Zwarte Piet er belang bij hebben Zwarte Piet als een slaaf voor te stellen.



Tweeten